Баға белгілеу дегеніміз не?

Қаржы нарығы желтоқсан 9, 2025 0 8 Оқу тізіміне қосу

Баға және баға белгілеу ұғымы жайлы жазсақ. Баға белгілеу - тауарлар мен көрсетілген қызметтерге бағасын қалыптастыру процесі. Ал экономика тілінде баға - күрделі экономикалық категорияға жатады.

Баға белгілеу — белгілі бір тауарға, қызметке немесе еңбек өнімiне қандай баға қойылатынын анықтау процесі. Яғни өндіруші немесе сатушы өз өніміне қанша ақша сұрайтынын шешеді.

Бұл процесс экономикада pricing деп аталады.

Баға белгілеудің негізгі мәні:

• Тауардың өзіндік құны ескеріледі (шығындар).

• Сұраныс пен ұсыныс жағдайы қаралады.

• Нарықтағы бәсекелестердің бағасы салыстырылады.

• Тұтынушының төлеуге дайын деңгейі есептеледі.

• Мемлекеттік реттеу болса – сол талаптар да ескеріледі.

Қарапайым тілмен: Баға белгілеу — затты қаншаға сатуды шешу.

Баға белгілеуге бақылау бар ма?

Бүгінде біздің елде трансферттік баға белгілеуге бақылау күшейтілген. Соның арқасында халықаралық іскерлік операциялардан ел қазынасына түсетін кірістер артатыны анық аксиома. Мәжіліс бұған қатысты трансферттік баға белгілеу бойынша өзгерістер енгізу туралы заң жобасын бірінші оқылымда мақұлдаған болатын сонау 2023 жылдың желтоқсанында.

Заң Мемлекет басшысының трансферттік баға белгілеуге бақылауды күшейту жөніндегі тапсырмасын іске асыру мақсатында әзірленген болатын. Сондай-ақ халықаралық іскерлік операцияларда және халықаралық іскерлік операцияларға байланысты мәмілелерде мемлекеттік кірістердің жоғалуын болдырмауға бағытталған.

Құжат нарықтық бағаны айқындау әдістерін қолдануды жетілдіруге, нарық ауанын айқындау тетігін енгізуге, капиталды шығаруға бақылауды күшейту мақсатында тараптардың өзара байланысын кеңейтуге, сондай-ақ тауар биржаларында жасалған мәмілелердегі трансферттік баға белгілеуге бақылауды қайтаруға бағытталған.

Сенаторлардың айтуынша, заң тауар биржаларында жасалған мәмілелер бойынша экспорттық бағалардың төмендемеуіне ықпал етеді. Ол салық салынатын табыстың ұлғаюына, халықаралық мәмілелердің мониторингін жақсартуға септеседі.

Мақұлданған құқықтық құжат нарықтық бағаны анықтау әдісінің 5 иерархиясын қолдануды жетілдіруге бағытталған болатын. Мәселен, салық төлеуші оның бірін таңдап, өзгелерін қолдану мүмкін еместігі туралы негіздемелер дайындауы керек. Сондай-ақ неғұрлым әділ бағаларды белгілеу мақсатында нарықтық диапазонды тарылту ұсынылып отыр. Сонымен қатар, капиталды елден шығаруға бақылау шараларын күшейту көзделген. Ол үшін қатысты тараптардың өзара байланысын айқындауды кеңейту қарастырылған. Заң жобасы Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының қолдауын тапқанын айта кеткен жөн. Бұл ретте, халықаралық мәмілелердің сипаты мен еліміздің экономикалық ерекшеліктері барынша ескерілген.

Тауар биржаларында жасалған мәмілелерге трансферттік баға белгілеу бойынша бақылау жүргізу. Қазіргі уақытта трансферттік баға белгілеуге қатысты бақылау еліміздің тауар биржаларында жасалған мәмілелер бойынша жүзеге асырылмайды. Әдетте, ондай мәмілелер нарықтық құннан төмен бағамен жасалатыны белгілі. Бұл елден капиталды сыртқа шығаруға мүмкіндік береді. Осыған байланысты, заңнан жоғарыда аталған норманы алып тастау ұсынылды.

Біріншіден, нарықтық бағаны анықтау әдістерін қолдануды жетілдіру мәселесі. Қазіргі уақытта заңда нарықтық бағаны анықтау әдісінің 5 иерархиясы қарастырылған. Мысалға, егер салық төлеуші бесінші әдісті қолдану керек деп санаса, онда ол алдымен алдыңғы төрт әдісті қолдану мүмкін еместігі туралы негіздемелер дайындауы керек. Осыған орай, халықаралық мәмілелердің сипатын ескеріп, нақты қай әдісті қолдану керектігі анықталады. Бұл шешім салық төлеушінің де, тексерушілердің де әкімшілік шығындарын азайтуға мүмкіндік береді.

Сол кезде мәжілісмендер алдында жалпы отырыста сөйлеген Қаржы министрі Ерұлан Жамаубаев болатын. Ол екіншіден деп астын сызып айтып, нарықтық диапазонды айқындау тетігін енгізу жолдарына тоқталды. Сөзінше, қазір баға диапазоны мен рентабельділік, нарықтық бағалардың минималды және максималды мәндерімен айқындалады. Ол нақты бағаларға сәйкес келмеуі мүмкін. Заң жобасында неғұрлым әділ бағаларды белгілеу мақсатында диапазонды тарылту ұсынылады.

Үшінші, капиталды шығаруға бақылауды күшейту мақсатында тараптардың өзара байланыстылығын айқындауды кеңейту. Кейбір ірі салық төлеушілер жасанды делдалдық құрылымдар құрады. Олар өзара байланысты тараптар болып саналмайды да, экспортталатын өнімді одан әрі сату кезінде тәуекелдер деңгейі төмен болады. Шикізат өнімдерін сондай «эксклюзивті» трейдерлерге төмендетілген бағамен сату фактілері бар. Бұл ретте ондай трейдерлер бойынша қаржылық есептілікті алу мүмкін емес. Яғни тексерілетін мәмілелер бойынша жеткілікті ақпараттың болмауына байланысты елден капиталды алып кету тәуекелі туындайды. Сондықтан өзара байланысты тараптар ұғымын кеңейту ұсынылады, - деді министр.

Сол 2 жы бұрынғы толықтырулар мен өзгертулерден кейін тауар биржаларында жасалған мәмілелердің трансферттік баға белгілеуі бойынша бақылау жүргізілетін болды және есептілікке қойылатын талаптарды жетілдіру бойынша өзгертулер енгізілді.

Баға белгілеудің 5 негізгі әдісін біліңіз

1. Шығынға негізделген баға белгілеу (Cost-based pricing)

Бұл ең кең тараған әдіс.

Қалай жұмыс істейді:

Өнімнің өзіндік құнына (шығын) үстеме пайда қосасыз.

Формуласы: Баға = Шығын + Пайда

Мысалы: Өнімді жасауға 1000 тг кетті → үстіне 20% пайда қоясыз → баға 1200 тг.

Қолайлы: жаңа бизнес, өндіріс, нақты есеп қажет жағдайлар.

2. Нарыққа / бәсекеге негізделген баға белгілеу (Competition-based pricing)

Баға нарықтағы бәсекелестерге қарап қойылады.

Қалай жұмыс істейді:

• Бәсекелестер қымбат сатса → сіз де қымбат.