Отандық қамту үлесін арттырудың жолдары

Негізгі көрсеткіштер: жұмыспен қамтылу және еңбекке қатысу

·        2024 жылдың IV тоқсанында 15 жастан жоғары халық арасындағы жұмыспен қамтылу деңгейі (employment rate) 65%-ды құрады.

·        Сол уақытта жұмыспен қамталғандардың шамамен 7 047 800 адам (шамамен 76.6 %) — жалдамалы (hire/workers), ал 2 149 200 адам (шамамен 23.4 %) — өзін-өзі жұмыспен қамтығандар (self-employed) болған.

·        2025 жылдың 1-ші тоқсанында жұмыспен қамтылу деңгейі 15 жастан жоғары халық арасында — 64.4%, ал еңбекке қабілетті халық (labor force) арасында — 95.4% деңгейінде көрсетілген.

·        2025 жылдың І тоқсанында жалпы экономиканың әртүрлі салаларында 9,283.5 мың адам жұмыс істеген, олардың 7,141 мың (≈ 76.9%) — жалдамалы және 2,142.5 мың (≈ 23.1%) — өзін-өзі жұмыспен қамтыған.

Еңбек нарығының құрылымы: салалар, жас топтары, өзін-өзі жұмыспен қамту

·        2025 жылы жұмыспен қамтылғандардың салалық бөлінісінде: сауда (trade) — ≈ 17%, білім беру (education) — ≈ 13.4%, өнеркәсіп (industry) — ≈ 12.5%, ауыл шаруашылығы (agriculture) — ≈ 10.3%.

·        Ең белсенді жас топтары: 35–44 жас аралығы — шамамен 28% жалпы жұмысшылар арасынан. Сонымен бірге 29–34 және 45–54 жас аралығындағы топтар — шамамен 40% барлығының арасы.

·        Өзін-өзі жұмыспен қамтушылардың (self-employed) үлесі — жалпы жұмыспен қамтылғандар арасындағы ~ 23 %.

Жұмыссыздық деңгейі, NEET жастар және еңбекке тартылмағандар

·        2024 жылға қарағанда, ресми түрде жұмыссыздық деңгейі (әдістемесі — International Labour Organization, ILO) 4.7% болса, 2024–2025 аралығында ол шамамен 4.6% деңгейінде тұрақтаған.

·        2025 жылдың І тоқсанында — 451 515 адам жұмыссыз деп есептелген.

·        Жастар (әдетте 15–34 жас) арасындағы NEET — оқымайтын, оқымаған және жұмыс істемейтін жастардың үлесі 2024–2025 жылдарда шамамен 6.2–7% аралығында.

·        Сонымен қатар — өзін-өзі жұмыспен қамту + жалдамалы жұмысшылардың арасы + ресми жұмыспен қамтылғандар + ресми жұмыссыздар — бірақ бейресми / «көлеңкелі» экономика үлесі де бар. Мысалы, 2025 жылы ресми статистикаға сәйкес жұмыспен қамтылғандардың ішінде шамамен 30% адамның зейнетақы жүйесіне аударым жасамайтыны байқалған.

Соңғы трендтер және негізгі мәселелер

·        Жұмыспен қамтылу деңгейі соңғы жылдары салыстырмалы түрде тұрақты: шамамен 64–65% халық деңгейінде, жұмыс күшінің (labor force) тартылуы — ~95% шамасында.

·        Экономиканың салалық құрамында: сауда, білім беру, өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы — ең үлкен үлес. Бұл қызмет көрсету мен дәстүрлі салалар жұмыспен қамтудың негізгі қозғаушысы екенін көрсетеді.

·        Жастарды жұмыспен қамту мен «NEET» проблемасы — өзекті: NEET үлесі 6–7% аралығында, бұл жастар арасындағы жұмыссыздық пен оқымау проблемасының бар екенін көрсетеді.

·        Бейресми еңбек нарығы (informal employment) мен әлеуметтік аударымдарды төлемеу — жүйелік мәселе. Бұл зейнетақы жүйесіне, әлеуметтік қорғауға әсер етеді.

·        Болашақтағы еңбек нарығы сұраныстары өзгереді: цифрландыру, жаңа (digital) мамандықтардың сұранысы, фриланс, e-commerce, «экономика 4.0» салалары өсуде.

Не білу қажет — шектеулер, контекст, назар аударатын жайттар

·        «Жұмыспен қамтылу деңгейі (employment rate)» — 15 жастан асқан халыққа қатысты; бірақ «қамту» сөзімен кейде «еңбекке қабілетті халық» немесе «еңбекке қатысушылар» де меңзелуі мүмкін. Сондықтан көрсеткіштердің мәні мен анықтамасын әрдайым тексерген жөн.

·        Ресми статистика — ILO әдістемесіне негізделген, бірақ бейресми, «көлеңкелі» экономиканы, informally employed халықты міндеттемелі түрде қамтымаса да болады. Осы себепті кей нақты жағдайларда «шынайы қамту деңгейі» ресми көрсеткіштен өзгеше болуы мүмкін.

·        Жас топтары арасындағы айырмашылықтар — маңызды: жастар, орта жастағылар, егде жастағылар жұмыспен қамтылуда әртүрлі үлеске ие; сонымен қатар салалық, аймақтық айырмашылықтар бар.

Қазақстанда қамтуды арттыру: басты бағыттар мен мемлекеттік шаралар

·        2025 жылға дейінгі халық табысын арттыру бағдарламасы аясында импортты алмастыру мен отандық өндірісті дамыту жолымен жаңа жұмыс орындарын жасау көзделуде. Бұл бағдарламаның мақсаты — жалақыны орташа деңгейге дейін көтеріп, еңбек нарығында жұмыс істейтін азаматтар санын көбейту.

·        Мемлекетаралық және частный инвестициялар арқылы өнеркәсіп, инфрақұрылым, ауыл-шаруашылық, туризм және т.б. салаларда жобалар жүзеге асып жатыр: мұның нәтижесінде 2025 жылға дейін Қазақстанда 2 миллионнан астам жаңа жұмыс орны құрылуы тиіс.

·        Жұмыс орындары тек ірі қалаларда ғана емес, ауылдық жерлерде, кенттерде, бір-салалы қалаларда да ашылуы жоспарланған — бұл жұмыс күшін әртүрлі аймақтарға тарту үшін маңызды.

 Жұмыспен қамтуды қолдау: жұмыссыздарға, жастарға, осал топтарға бағытталған шаралар

·        Employment Roadmap (Жұмыспен қамтудың Жол картасы) шеңберінде инфрақұрылым, ауыл шаруашылығы, шағын және орта бизнесті (ШОБ) қолдау саласында жұмыстар жүргізіледі. Мысалы, 2020 жылы осы бағдарлама бойынша мыңдаған жұмыс орны ашылды.

·        Мемлекеттік қызмет: қысқа мерзімді кәсіби даярлау (vocational training), қайта даярлау, кәсіпкерлік курстары, гранттар арқылы бизнес бастау — әсіресе жастарға, жұмыссыздарға, әлеуметтік осал топтарға арналған.

·        Жұмысқа орналастыру жолдарын жеңілдету: қоғамдық жұмыстарды арттыру, әлеуметтік қолдау арқылы жұмыссыздарға уақытша немесе тұрақты жұмыс беру.

Экономиканы әртараптандыру + өндірістің бәсекеге қабілеттілігін арттыру

·        Мемлекеттік және жеке инвестициялар өндірістік секторды — машина жасау, өңдеу, ауыл шаруашылық, өнеркәсіп, құнды қосылған өнім шығару сияқты салаларды дамытуға бағытталған. Бұл “жалдамалы жұмыс + жоғары қосылған құн” жасалатын салаларда тұрақты жұмыспен қамту мүмкіндігін арттырады.

·        ШОБ пен кәсіпкерлікті қолдау — шағын бизнес пен отбасылық, кооперативтік формалар арқылы жұмыс орындарын құру — еңбек нарығын икемді етуге септігін тигізеді.

Еңбек нарығы мен жұмыс күші сұранысын үйлестіру, мониторинг және ақпараттық жүйелер

·        Инновациялық жобалар навигаторы — инвестициялық жобалар мен жұмыс орындарын ашу үрдісін, сондай-ақ салалар мен өңірлердегі сұраныс-ұсынысты бақылауға арналған платформа. Бұл жүйе инвестиция + еңбек нарығы талаптары + кадр дайындауды үйлестіреді.

·        Мемлекет өңірлік жоспарлар (regional employment roadmaps) арқылы белгілі өңірлерде, салаларда жұмыс орындарын көбейтуге бағытталған — бұл әсіресе ауылдық жерлер мен өңірлік орталықтар үшін маңызды.

Артықшылықтар және қамтуды арттырудың тиімді жақтары

·        Еңбек нарығының әртараптануы — агро, индустрия, қызмет, ШОБ, өнеркәсіп және др. салаларда жұмыс орындарын ашу арқылы, жұмыссыздық азаяды, халықтың табысы көтеріледі.

·        Мемлекеттік қолдау + жеке сектордың инвестициясы + инфрақұрылым мен өңірлік даму — климатикалық, аймақтық, әлеуметтік теңсіздікті азайтып, теңдестіруді қамтамасыз етуге көмектеседі.

·        Кәсіби даярлау, қайта даярлау, кәсіпкерлікті қолдау — әсіресе жастар, осал топтар, ауыл тұрғындары үшін жұмысқа қатысу мүмкіндігін ұлғайтады.

·        Мониторинг және ақпараттық жүйелер — жұмыс күші сұранысы мен ұсынысы, жобалары мен жұмыс орындарын “байланысқа келтіруді” қамтамасыз етеді: жұмыссыздар мен бос орындар арасындағы “үздіксіздік” азаяды.

Қиындықтар, шектеулер және келешектегі тәуекелдер

·        Кей жағдайларда мемлекеттік субсидия мен гранттар белсенді болуына қарамастан — жұмыс берушілердің бәсекеге қабілеттілігі, еңбек өнімділігі, өндірістің сұранысы төмен болуы мүмкін — сонда жаңа жұмыс орындары “су бетіндегі” болып қала береді.

·        Мониторинг жүйелері бастапқыда тек ірі инвестициялық жобаларға ғана бағытталған, яғни шағын бизнес немесе бейресми секторға толық қамтылмауы мүмкін.

·        Аймақтар арасында теңсіздік: кей өңірлерде жұмыс орындарын жасау, инвестиция тарту, экономикалық даму деңгейі төмен, сондықтан жұмыссыздық және “еңбекке белсенді емес” тұрғындар үлесі жоғары қалады.

·        Кадрлар даярлау — мамандық сәйкестігі, біліктілік, біліктілікті арттыру мәселелері — жұмыс орны болғанымен, талапқа сай мамандар жеткіліксіз болуы мүмкін.

Қай бағыттарда жұмыс істеуді жалғастыру маңызды

Егер елде қамту үлесін әрі қарай арттырғымыз келсе — төмендегідей бағыттарға ерекше көңіл бөлген жөн:

·        Өнеркәсіп, экспортқа бағытталған өндіріс, агроөндіріс, инфрақұрылымдық жобалар — жаңа жұмыс орындарын тұрақты, жоғары жалақылы ету үшін.

·        Шағын және орта бизнес, кәсіпкерлік пен кооперативтер — өңірлік және ауылдық жерлерде жеке кәсіпкерлікті қолдау арқылы жұмыспен қамту кеңейту.

·        Кәсіби даярлау, қайта даярлау, біліктілікті арттыру — еңбек нарығына сәйкес мамандар дайындау; соның ішінде жастар, мүгедектер, әлеуметтік осал топтар.

·        Жұмыс күшінің мобильдігі: өңірлер арасында көшу, қайта орналастыру, икемді еңбек нарығы — жұмыс орындары бар өңірлерге халықты тарту.

·        Мониторинг, ашықтық және еңбек нарығын жоспарлау — жаңа жобалар, бос орындар мен сұранысты үйлестіру, сапалы еңбек шарттарын қамтамасыз ету.

Қорытынды

Қазақстанда “қамту үлесін арттыру” мәселесі — көп қырлы. Бұл тек “жұмыс орындарын ашу” емес, экономиканы әртараптандыру, кәсіби даярлық, жұмыс орнының сапасы, аймақтық теңдік, әлеуметтік қолдау, өндіріс пен кәсіпкерлік, және еңбек нарығының стратегиясын кешенді түрде дамыту. Қазіргі бағыты — инвестициялар, инфрақұрылым, кәсіпкерлік, мониторинг және кадрды дайындау — дұрыс таңдалған; бірақ табысты болу үшін мемлекет, бизнес және азаматтар бірге жұмыс істеуі керек.